Te puna o te kī, te whītiki o te kī

Te Kaiako Ngātahi o te Tau a Te Pirimia

Te Tohu Reo Māori Award

Pūkenga Matua, Te Ūranga Waka (Te Manga Māori, Te Aho a Māui)

“E pokea ana mātau e te ākonga Māori. Haramai ā-whānau tonu ai rātou ki te ako. Ka mau kē te wehi. Kikī ana ngā akomanga i te ākonga. Ko te mea tino pai rawa atu, ko te noho ā-whānau, ā-whanaunga, ā-Māoriori o ngā ākonga i tō rātau kaha hiakai kia mārama ai rātou ki te ao Māori.“

Ko te whakaako i te reo Māori te hao o te ngākau o Hiria. Kei te whakahīhī katoa ia i āna ākonga e puta nei ngā ihu, ā kua ohorere ia, kua hikina hoki tōna wairua i ā rātou mahi i roto i ō rātau ake kura, whānau, marae, hapū, iwi, hapori hoki. Ka mutu kua kite ake ia i a rātou e tū ana hei kaiārahi, hei kaihāpai, hei kaiwhakahaere hoki i o rātau marae, kura, wāhi mahi hoki, otirā, e mahi tahi ana ki ngā rangatahi me ngā kaumātua. Ko rātau tonu ngā ringaringa me ngā waewae o ō rātau kaumātua hei whakatutuki i ō rātou hiahia.

I tū tuatahi ai a Hiria hei kaiako reo Māori i te tau 1977 i Te Whare Wānanga o Wikitōria. Mīharo katoa ai ia ki tēnei rōpū rangatahi, pakeke, kaumātua hoki, inā noa atu hoki te mātauranga Māori i whakaputaina ake.

I te tau 1980, ka riro i a ia tana Tohu Paetahi Hōnore, ā, i te tau 1994, ka tonongia ia e tetahi hoa kia heke atu ki Te Whare Takiura o Kahungunu ki te āwhina i a rātou ki te whakaora ake i te reo Māori o Ngāti Kahungunu. He kaupapa whakaihiihi tēnei ki a ia. Ko te reo Māori me te kawa o te marae āna kaupapa matua, ā, e whakaakongia tonutia nei e ia i te wā nei. Kua kapi hoki i a ia ngā kaupapa rangahau reo Māori, hītori Māori me te wetewete reo.

Hei tā Hiria, nā te noho tahi o ngā reanga ki te akoako, he maha ngā pūkenga, ngā mātauranga, ngā patapatai hoki e rere ana i roto i ngā mahi akoako me te hōtaka whakaako. Ko te mea hirahira rawa atu ki a ia, ko te arotahi ngātahi o ngā ākonga, arā, ehara ki te ako noa i te reo, engari kia noho ko te reo Māori tonu hei reo kōrero matua mō rātau. Hei tāna anō, he maha ngā oranga ā-tinana, ā-hinengaro, ā-wairua kua puta ake mō Te Manga Māori katoa i ō rātau akoranga.

I te tau 1998, ka tonongia atu a Hiria e ōna pāpara kia hāpaitia ngā Kura Reo Māori a Te Taura Whiri i te Reo Māori. E whā ngā hōtaka ia tau, ā, he kotahi wiki te roa o tēnā, o tēnā. Ko ngā ākonga ka haere ai, ko te rangatahi, ko te taiohi, ko te taipakeke, ko te kaumātua, ā, tatū anō hoki ngā kaupapa whakawhanake reo ki te Kura Kaupapa Māori. Ko etahi o ngā whakaakoranga reo he mea whakapāho e Te Reo Irirangi o Kahungunu ki te iwi whānui tonu o Ngati Kahungunu, otirā, ki Te Papaioea, ki Te Upoko o te Ika, ki Te Moana-ā-Toi, ki Tāmaki Makaurau, ki Ruatāhuna hoki. Kei te whakapāho tonungia ēnei whakaakoranga i runga i Te Reo Irirangi o Kahungunu.

Mō te whakaako reo Māori, ko tō Hiria whakapono, ko te reo kia tika, ko te reo kia rere ā-Māori nei. Otirā, me tūturu Māori, me pono ki ōna taketakenga, me kounga hoki. Me whakaaroharoha, me pārekareka te āhua whakaako, ā, me whakaatu i roto i te horopaki o te hītori Māori me ngā pūrākau. Me mārama mārika ki ēnei pātai: Ko wai ake koe? Nō hea ake koe? He aha āu kaupapa nui i a koe e ora ana? He aha tāu takoha mai? Me mātua mōhio ngā kaiako ki te karakia, ki te mōteatea, ki te waiata, ki te hanga tākaro mō te hōtaka ākonga. Me tuku hoki kia rere te wairua, kia puta hoki te taha auaha o te ākonga.

Nā ngā whakaakoranga ā Hiria, ka pupū ake te hīkaka, te aroha nui, me te pūmau ki āna ākonga, kia whakaea ai i ō rātau wawata, moemoeā hoki, ā, kia mau ai ngā mātauranga Māori ka whāngangia atu. Mai rā anō i tana tīmatanga ki te whakaako i Te Aho a Māui, ka rite tana whakamihi ki āna ākonga, ahakoa he aha te mahi, kei hea rānei. Ko te hua, ko te noho o te reo Māori hei reo matua mō rātou. Kei te kitekite tonu ia i ngā ākonga o mua kua taki pakeke kē, ā, kua whai tamariki kē etahi. Ko te reo tonu tētahi āhuatanga matua i roto i o rātau nā kāinga, ā, kei te pai katoa ō rātau hauora, wairua anō hoki. Kei te puku mahi rawa atu rātou katoa i roto hoki i te hohonutanga o te reo Māori.

He maha ngā rauemi ka whakamahia ai e Hiria pēnei i te whakarongo, te kōrerorero, te tuhituhi me te pānui. Arā anō hoki ngā taumahi uiui tāngata, tuhituhi kōrerorero, tākaro kēmu, me te tuku kauhau. Ko te mea matua ki a ia mō āna ākonga, kia mau i a rātou ngā kupu me te mita o Ngāti Kahungunu. Ko te whāinga, kia mau i ngā ākonga te reo o ō rātau kuia, koroua, tīpuna hoki. Kia mārama ngā ākonga ki ētahi o ngā āhuatanga o te reo, ka kōrero a Hiria mō tetahi kaupapa, kātahi ka āta wānangatia e rātou etahi āhuatanga o taua kaupapa rā. Ka kōrerorero ai mō ngā wetewetenga o te reo, ā, ka ako ngā ākonga ki te pānui tika, anā, kia rangona hoki ngā piki me ngā heke o te reo.

Whakamahia ai e Hiria tēnei mea te auaha. Ko tāna, ko te tūāpapa o Te Ūranga Waka i Te Aho a Māui, ko te oriori ā Ngāti Kahungunu. He mea rauhī ake ngā kupu o Pinepine te Kura hei rauemi ako. Mō te whakaako reo Māori, ka tīkina ake hoki ngā kōrero mō Tāwhaki i piki ake rā i te toi huarewa ki te tiki i ngā kete o te mātauranga. Ko tā Hiria, he whakaara ake i ngā kōrero, i ngā tohutohu, i ngā whakapapa mai rā anō i ngā atua hei whakairo i te kōrero, kia kaha ai ngā ākonga ki te whakaputa whakaaro, ki te whiu pātai, ki te whakamahi hoki i te reo.

Hei tā Hiria, ko te mea nui kia tau te mauri o ngā ākonga i mua i te tīmatanga o ngā whakaakoranga, nā reira ka riro mā ngā ākonga e ārahi ngā taumahi o ia rā. Hei tāna anō, me mātua whakanui rātou me ō rātou whakatutukinga pai.

“E kore e mutu taku whakaako i te reo Māori, kia mate rā anō ahau.”