Haani Huata-Allen
Te Tohu Reo Māori Award winner
Waikato-Maniapoto, Ngāti Kahungunu, Ngāti Porou, Ngāti Whakaue me Ngāti Pikiao
Head of Leadership Development and Reo and Cultural Capability, Te Wānanga o Aotearoa
I tīmata te hīkoi a Haani ki te tautoko i te ara akoranga reo Māori i te tau 1986 i tōna tīmatanga mai hei kaiako i Te Whare Wānanga o Waikato, i raro i te ārahitanga o Haupai Puke, o Tākuta Te Rita Papesch, a Tā Tīmoti Kāretu, a Tākuta Ngāhuia Dixon, Ahorangi John Moorfield me Ahorangi Te Wharehuia Milroy. E whakahuatia ana ēnei ingoa o ēnei tāngata hei whakaahua i te momo kaikōrero, kaiako reo Māori i noho hei kaikōkiri matua mō te whakawhanaketanga o ngā tikanga whakaako a Haani kua kawea e ia ki ngā taumata tiketike mō ngā tau 39 ka hipa ake nei.
E ai ki te hunga nāna i whakarewa tana ingoa “Kua whai wāhi āna ākonga ki ōna pūkenga nui me te mātauranga hōhonu nāna i whakatupu i a ia e tupu ake ana i roto i te ao Māori tūturu, ā, e whakaae ana ia ki tōna waimarie, me te whakaaro tuku iho kia whakapūmautia, kia tohaina hoki tēnei mātauranga, me te whai kia puritia te mana me te mauri o aua mātauranga mō ngā reanga kāore anō kia whānau mai.”
I tīmata a Haani hei pūkenga i Te Whare Wānanga o Waikato i te tau 1990, ā, i taua wā i te whakaako ia i ā rātou akoranga ki ngā ākonga kura tuarua, ā, i te hōtaka whakaakoranga Kōhungahunga anō hoki. I te tau 1999 ka nuku ia ki Ōtautahi ki te whakaako i roto i te hōtaka Reo Māori i Te Whare Wānanga o Waitaha, ā, ka noho tahi ia me Tākuta Te Rita Papesch, ā, i whakahoutia e ia te hōtaka paetahi, me tana whakauru i te Tohu Paerua mō Te Reo Māori reo rumaki. I wehe atu a Haani i reira i te tau 2003, ā, ka tīmata tana mahi i CPIT (e mōhiotia ana ināianei ko Ara) hei tumuaki mō te tari, ā, i whakaako ia i ngā Taumata 3-7, me tana whakauru i te tohu Paetahi i te taha o Tākuta Eruera Tārena. I te tau 2011 ka hoki ia ki Kirikiriroa, ā, ka whakawhiwhia ki te mahi e Te Wānanga o Aotearoa i roto i te hoahoa marautanga o te whanaketanga ngaiotanga mō te motu katoa, me te tautoko i te horanga o ngā wānanga reo, ā, i ētahi wā, hei kaiako i te hōtaka rumaki. I tēnei wā koia te Tumuaki o Te Whanaketanga Ārahi Hautūtanga, me ngā Pūmanawa Ahurea.
Ko te mea e ārahi ana i āna whakaakoranga ko tana whakapono mā ia ākonga ka aratakina nei e ia e āwhina te whakapūmautanga anō i te reo Māori hei reo mātāmua mō tō rātou kāinga. Hei tauira, i uru mai tētahi o te hunga whakarewa i tōna ingoa, a Hēmi Hoskins ki tōna akomanga ki Ara (CPIT) me tōna reo iti. I oti i a ia tōna Tohu Paetahi Māori i te taha o Haani, i whiwhi ai ia ki ngā pūkenga reo taketake, me te aha, ka pōwhiritia ia kia haere ki Te Panekiretanga o Te Reo (The Institute of Excellence in the Māori Language, mā te pōwhiri rawa ka uru te tangata ki tēnei akoranga). Ka tīmata tana whakaako i Ara (CPIT), ā, i te wehenga atu o Haani, ka uru ia ki tana tūranga, hei Tumuaki. Ko ana tamariki he kaikōrero reo tuatahi i te reo Māori, kāti, koia tōna kaihautū i Te Wānanga o Aotearoa. Koia tēnei tētahi o ngā mea tino hira ki a ia o tana mahi hei kaiako – te kitenga i ana ākonga e whakatupu ana i ā rātou tamariki ki te reo Māori, ki a mātou, he pānga nui tēnei o āna whakaakoranga – i ngā ākonga e hīkoi nei i ngā ara ka hīkoia e te kaiako.
I te taha o āna hautūtanga mātauranga mō te whakaako i te reo i te rāngai mātauranga matua, kua whakaako a Haani i Kutatahi, arā, Te Kura Reo o Maniapoto, ā, he tangata taketake ia nō He Reo Pūrekireki, e whakawhanake nei, e whakatinana nei i tētahi rautaki whakaora reo mō Pūrekireki Marae ki Pirongia. E whakarite ana a Haani, me te tautoko anō, i ētahi wānanga e 5 ia tau, e piki ake ai ngā pūmanawa o ngā tāngata o te whānau kia kawea e rātou ētahi tūranga taketake hei kaikaranga, hei kaikōrero hoki mō Pūrekireki Marae. He mātanga kapa haka hoki ia, ā, kua whakamahia e ia ōna pūkenga reo hei tito waiata mā ōna kapa haka huri noa i te motu.
Ehara i te mea e noho ana āna mahi whakaako i roto i te akomanga anake engari i ngā āhuatanga katoa o tōna oranga. Ka kawea auautia e ia ngā ākonga ki te marae, ki ngā kaupapa huhua, me tana pōwhiri i ngā mema hapori, otirā ngā pakeke, ki te akomanga. E mahi ana ia i ngā tari maha, me te kawe i te reo tē rangona i te nuinga o te wā. I tētahi tau, i tahuri āna akonga ki te whakatū i tō rātou kapa haka ake, ā, i tū ki te whakakite i ā rātou waiata i ngā Whakataetae ā-rohe mō ngā pakeke o Waitaha. E whakatinana ia i te reo, ehara i te mea hei reo anake o te akomanga, hei kaupapa mātauranga anake, engari hei tikanga noho i te ao.
I takea mai ngā tikanga whakaako a Haani i te huritao, i te tuituitanga, i ngā tikanga hou hoki o te wā. He matahuhua āna ākonga, tīmata mai i ngā mea matatau ki ērā he iti noa te reo, kāre kau rānei; mai i ngā pakeke ki ngā mea ririki, he tini o rātou kei te rongo i ngā mamaetanga o te hātepetanga reo, mai i ngā whakatupuranga o mua, heke iho. Nā reira, he ngākau aroha tōna i roto i āna mahi, me tana whai kia horaina he wāhi haumaru mō ana tauira. He kakama a Haani ki te whakanoho mai i ngā kaupapa, ki te whakarite hoki i ngā ngohe, i ētahi wā kāore i āta whakamaheretia, kia hāngai ki te taumata reo me te hiahia o te ākonga, i te wā e rere ana. Koia te pūtake mō te hanga rohe reo Māori pakari i roto i ngā hapori e noho nei ia, me tana mōhio koia ēnā ngā rohe e hīkoi haere nei, e noho nei āna ākonga.
Kāore ia e mataku ki te kōrero i ngā mea uaua ki ngā tauira, ā, ākuanei ka mōhio rātou i tīmata mai i tōna kaingākau me tana aroha ki te reo, nā reira, ākuanei ka tahuri ki te whai i te kairangitanga, arā tōna whakataukī e noho nei hei pou herenga mō te mahi whakaako a Haani, ‘ko te reo kia tika, ko te reo kia rere, ko te reo kia Māori’ (accuracy of te reo, fluency of te reo, and naturalisation of te reo).
E ai ki ngā kaiwhakarewa i tōna ingoa: "I a mātou e whakaaro nei mō ngā ekenga taumata o tēnei wahine whakamīharo ka hari te ngākau, ka hīkina ō mātou wairua. He tini anō ngā tāngata kua whiwhi painga i āna mahi hei kaiakopono, he tini anō ngā ākonga reo kua hāpainga e ana akoranga. He pono ko te hinengaro pea te kāinga o ngā pūkenga e piki ai tētahi tangata mātau ki ngā taumata. Engari kei roto i tōna ngākau te aroha mō te whakaoranga o te reo, me te aha, kua whakatōkia taua aroha ki ngā ngākau o ana ākonga."